Βαθμοί Ελευθερίας της γνώσης Ι

Το ερώτημα του τρόπου με τον οποίο παράγεται ελεύθερα η γνώση στα πλαίσια ενός σχολείου, συνδέεται άμεσα με τον τρόπο που ορίζουμε την έννοια της ελευθερίας... Η παραδοσιακή (μοντέρνα) θεώρηση της ελευθερίας έχει την προέλευση της στις διάφορες θεωρίες (πλατωνικές κατά βάση) αποξένωσης του υποκειμένου από κάποια ανώτερη ουσία (συνείδηση, θέση κλπ), η οποία είναι συστατική της ταυτότητας του. Χωρίς να μακρυγορώ παραπέμπω τους φίλους μπλόγκερ σε ολόκληρη την κριτική του ρεύματος του μεταμοντερνισμού στις παραδοσιακές θεωρίες. Οποιαδήποτε προσέγγιση αυτού του είδους της έννοιας της ελευθερίας, οδηγείται στην ανάγκη ύπαρξης μίας σειράς ενδιάμεσων υποκειμένων (συλλογικών, ατομικών, όπως είναι οι φιλόσοφοι στο έργο του Πλάτωνα, οι αντιπρόσωποι στη σύγχρονη "αντιπροσωπευτική δημοκρατία", στο κόμμα της μαρξιστικής θεωρίας, στον ψυχαναλυτή της φροϋδικής θεωρίας κλπ), τα οποία μεσολλαβούν για την απελευθέρωση των ανελεύθερων.

Αντίθετα αν θεωρήσουμε την ελευθερία από την πλευρά των παρατηρητών, ή πιο απλά των φορέων της δράσης, οι οποίοι είναι αυτόνομα υποκείμενα τότε είμαστε υποχρεωμένοι να παραγκωνίσουμε τις παραπάνω διαμεσολλαβήσεις. Αυτός που δρα δεν αποτελεί ένα θύμα των συνθηκών αποξένωσης του αλλά είναι ο ίδιος δημιουργός των συνθηκών αυτών.... Δέχεται ή όχι το βαθμό ελευθερίας που του ορίζουν και επιλέγει σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό το μονοπάτι προσαρμογής του στις εξωτερικές συνθήκες πάντα σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά της δικής του ταυτότητας.

Brain school machines II

Οι δύο blogoφιλες θέτουν δύο βασικά ζητήματα όσον αφορά την ανάδυση του εκπαιδευτικού συστήματος στην Ελλάδα.

Ζήτημα πρώτο οι βαθμοί ελευθερίας και αυτοπροσδιορισμού των υποκειμένων, που συμμετέχουν στη θέσμιση του σχολείου.

Ζήτημα δεύτερο η σχέση ανάμεσα στην παραγωγή και αναπαραγωγή της γνώσης σε συνθήκες ρίσκου.

Όσον αφορά το πρώτο ζήτημα η γνώμη μου είναι ότι αν θέλουμε να μεταμορφώσουμε το εκπαιδευτικό μας σύστημα σε ένα πεδίο ελευθεριακών καταστάσεων, οφείλουμε πρώτα να μεταμορφώσουμε την προσέγγιση μας απέναντι στο ζήτημα της ελευθερίας.

Η παραδοσιακή θεωρία προσεγγίζει την ελευθερία στη βάση της σύγκρουσης ανάμεσα σε καλό και κακό, κατώτερους και ανώτερους, ελεύθερους και σκλάβους, αλλοτριωμένους και μη, αστούς και εργάτες, κυρίαρχους και κυριαρχούμενους. Σε όλες τις προσεγγίσεις η ελευθερία ορίζεται τελικά ως η συνισταμένη των δυνάμεων σύγκρουσης. Η άποψη μου τείνει να βλέπει την ελευθερία ως μία κατάσταση η οποία αναδύεται και δεν ανάγεται σε κάποια υπεριστορικά αίτια. Δηλαδή η ελευθερία είναι μία διαρκής κατάσταση συγκρούσεων και συναινέσεων ανάμεσα στις κοινωνικές συνθήκες και τους φορείς της δράσης, οι οποίες δεν αθροίζονται σε ένα συγκεκριμένο επίσης υπεριστορικό αποτέλεσμα - ουτοπία, παράδεισος, σοσιαλισμός...

Η σχέση ανάμεσα στους φορείς της δράσης (στο σχολείο αυτοί είναι: οι μαθητές, οι καθηγητές, οι διοικητικοί υπάλληλοι, οι προϊστάμενοι της εκπαίδευσης, οι δομές του εκπαιδευτικού συστήματος, η πολιτική ηγεσία, οι παράλληλοι στο σχολείο θεσμοί - φροντιστήρια κλπ κλπ, κλπ) δεν είναι ούτε ελεύθερες ούτε ανελεύθερες. Οι φορείς της δράσης σε κάθε στιγμή επιλέγουν - ακόμα και στα πλαίσια των πλέον αυταρχικών θεσμών - την προσωπική τους πορεία μέσα στα δίκτυα της ενδοσχολικής επικοινωνίας. Για παράδειγμα η αδιαφορία ενός μαθητή για το μάθημα της κοινωνιολογίας είναι μία επιλογή, η οποία απορρέει από τις δομές του εκπαιδευτικού συστήματος αλλά δεν καθορίζεται από αυτές... Η ευθύνη της αδιαφορίας πρέπει να αναζητηθεί τόσο στην πλευρά του μαθητή όσο και στην πλευρά του θεσμού.... όταν η επικοινωνία αποτυγχαίνει το πρόβλημα τοχουν και τα δύο μέρη.... όμως κατά τη γνώμη μου η αδιαφορία του μαθητή είναι ελευθερία (μπορεί να μην μαρέσει, να με προσβάλει, να με αποτελειώνει) στο βαθμό που είναι επιλογή του.

Επομένως η ελευθερία στην άποψη δε συνδέεται με κάποιες "αλήθειες" απαράβατες και ανιστορικές αλλά με τη δυνατότητα των ατόμων να επιλέγουν χωρίς να δημιουργούν πρόβλημα στην επικοινωνία.
Τώρα από τα προηγούμενα ίσως αναδείχτηκε η πολυπλοκότητα του σχολικού θεσμού. Η πολυπλοκότητα παράγει ένα περιβάλλον αβεβαιότητας αλλά και εναλλακτικών επιλογών για τα υποκείμενα.
Η αβεβαιότητα έχει να κάνει με την αδυναμία των υποκειμένων να προβλέψουν τη μελλοντική εξέλιξη των επιλογών τους, ενώ οι πολλές εναλλακτικές επιλογές στα σταυροδρόμια της ζωής του αυξάνουν τόσο την ελευθερία των επιλογών όσο και την αβεβαιότητα. Το ρίσκο είναι ακριβώς η αβεβαιότητα αλλά και η δυνατότητα επιλογής διαφορετικών δρόμων. Στο σημείο αυτό διαχωρίζω τη θέση μου από εκείνες τις αντιλήψεις, οι οποίες θεωρούν το ρίσκο ως πηγή ανασφάλειας και κινδύνου για τα υποκείμενα. Το ρίσκο είναι μία κατάσταση όπου κίνδυνος και ελευθερία συνυπάρχουν και συνδέονται με την ομορφιά της δημιουργίας. Ο κίνδυνος μίας άποψης που αναδεικνύει την αβεβαιότητα σε κυρίαρχο ζητούμενο της εκπαίδευσης ουσιαστικά αναπαράγει την κυρίαρχη κουλτούρα του ρίσκου, όπως αυτή παράγεται στο σύγχρονο κόσμο των δικτύων. Η πολιτική διαχείρισης του ρίσκου στο σύγχρονο κόσμο αυξάνει την επιτήρηση και τους μηχανισμούς μείωσης της ελευθερίας επιλογών των ατόμων, όπως αναλύω και στη θεωρία μου για το κυβερνοπτικό. (κάμερες, έλεγχος του DNA, παρακούθηση όλων των επικοινωνιακών σχέσεων των ατόμων, κλπ )

Επομένως το αμέσως επόμενο ερώτημα που πρέπει να απαντήσουμε είναι: πώς δημιουργούμε ελεύθερα γνώση;

Brain school machines

Συνηθίζω να λέω ότι οι άνθρωποι είμαστε οι επιλογές μας...

Το ερώτημα που διαρκώς τον τελευταίο καιρό διαπερνάει το σώμα μου είναι ο βαθμός ή οι βαθμοί ελευθερίας αυτών των επιλογών.

Τον τελευταίο χρόνο μέσα από την καθημερινή επαφή μου με τους έφηβους μαθητές-τριες μου, "δοκιμάζω" σε θεωρητικό, πρακτικό αλλά και στο βιωματικό επίπεδο τα όρια της θεωρίας της αυτοποίησης και/ ή αυτοοργάνωσης των ανθρώπων στα πλαίσια της πειθαρχίας του σχολείου.

Η θεωρία της αυτοποίησης (Luhmann) θέτει ως βασική αρχή της ανάδυσης των συστημάτων, τη δυνατότητα τους να προσαρμόζονται στα ερεθίσματα του κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα από τη διαφοροποίηση των δομών τους. Η διαφοροποίηση αυτή καθορίζεται από την ταυτότητα τους και όχι από το περιβάλλον. Ποιο απλά το περιβάλλον πυροδοτεί και δεν καθορίζει την ανάπτυξη των συστημάτων.

Όμως τι γίνεται στην περίπτωση των εφήβων μας, οι οποίοι καλούνται να δράσουν σε ένα τόσο αυταρχικό περιβάλλον όπως είναι το ελληνικό σχολείο; Σε ποιο βαθμό αναπτύσσουν την ελευθερία των επιλογών και κατά συνέπεια τηn προσωπική ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τους;

Η επικοινωνία στα πλαίσια του ελληνικού σχολείου είναι μονόδρομη (καθηγητή προς μαθητή) συμβάλλοντας στην αναπαραγωγή όλων των αυταρχικών αντιδημοκρατικών συνηθειών (habitus) της ελληνικής κοινωνίας. Πιο απλά το σχολείο μας παράγει "φυτά" σε συνθήκες θερμοκηπίου απαγορεύοντας την αυτόνομη ανάπτυξη της προσωπικότητας των εφήβων μας.

Παράλληλα κάθε πράξη των μαθητών, η οποία φανερώνει άμεσα ή έμμεσα την αμφισβήτηση των δομών, των στόχων, των αξιών της εκπαίδευσης (κοντές φούστες στις παρελάσεις, άρνηση παρελάσεων, καταλήψεις, επικοινωνιακός "θόρυβος" στην τάξη, μουτζούρωμα του θρανίου, κλπ) καταδικάζεται από όλους τους "ώριμους" θεσμούς των ενήλικων. Με τη θέση μου αυτή δεν προσπαθώ να "ιδεολογικοποιήσω" ή αλλιώς να "νομιμοποιήσω" οποιαδήποτε μορφή μαθητικής αντίδρασης... η οποία ενίοτε μετατρέπεται σε διεκδίκηση και πολιτική αμφισβήτηση του τετριμένου.

Απλά θέτω στην κρίση σας την ανάγκη να θέσουμε τον εαυτό μας δίπλα και όχι απέναντι στους αυριανούς συμπολίτες μας, καταλαβαίνοντας το γιατί και όχι το πώς των "εξεγέρσεων" τους...